Phát hiện “viên ngọc khủng long” ở Mông Cổ: Hóa thạch hoàn mỹ hé lộ loài khủng long đầu vòm cổ xưa nhất thế giới

Một buổi sáng nhiều mây ở miền đông nam Mông Cổ, giữa vùng đất cằn cỗi của thời kỳ Phấn Trắng sớm cách đây hơn 110 triệu năm, nhà cổ sinh vật học Chinzorig Tsogtbaatar và các đồng nghiệp bắt đầu hành trình khảo sát quen thuộc. Họ đi bộ từ khu cắm trại tới một dãy đá trầm tích cổ, nơi từng lưu giữ vô số dấu tích hóa thạch. Không ai trong nhóm biết rằng chỉ sau vài phút nữa, họ sẽ chứng kiến một trong những phát hiện kỳ diệu nhất của ngành cổ sinh vật học trong nhiều năm trở lại đây.

Khoảnh khắc “viên ngọc” xuất hiện từ lòng đất. “Sau khoảng 15 đến 20 phút, tôi nhìn thấy một vật gì đó sáng lên ở phía bên kia ngọn đồi,” Tsogtbaatar kể lại. “Nó không giống một hòn đá, mà có vẻ gì đó rất lạ.” Khi tiến lại gần, ông nhận ra ngay thứ mình đang nhìn thấy — một hộp sọ hình vòm trồi lên khỏi lớp đá. Hóa ra, Tsogtbaatar – hiện đang công tác tại Đại học Bang Bắc Carolina (North Carolina State University) – vừa phát hiện ra một loài khủng long hoàn toàn mới, thuộc nhóm pachycephalosaur – loài khủng long đặc trưng bởi phần hộp sọ dày, tròn và cứng như đá, nhưng trước đây giới khoa học hiểu biết rất ít về chúng. “Đây là hóa thạch pachycephalosaur đầu tiên được xác định rõ ràng có niên đại từ đầu kỷ Phấn Trắng,” Giáo sư Lindsay Zanno, đồng nghiệp của Tsogtbaatar tại Đại học Bang Bắc Carolina kiêm Trưởng bộ phận Cổ sinh học của Bảo tàng Khoa học Tự nhiên Bắc Carolina, chia sẻ. “Nó như thể bật ra từ lớp đá cổ đại với một chiếc đầu vòm hoàn chỉnh, được trang trí bằng gai và các chi tiết tinh xảo.” Nhóm nghiên cứu đã công bố phát hiện này trên tạp chí Nature, đặt tên khoa học cho loài mới là Zavacephale rinpoche. Từ “rinpoche” trong tiếng Tây Tạng nghĩa là “báu vật”, một cách tôn vinh hộp sọ lấp lánh của loài khủng long này — thứ mà Tsogtbaatar mô tả như “một viên ngọc quý được mài nhẵn” hiện ra giữa vùng đá cổ khô cằn.

Khủng long “cổ xưa nhất” của dòng họ đầu vòm. Theo các chuyên gia, hóa thạch này già hơn 15 triệu năm so với mẫu pachycephalosaur cổ nhất từng được phát hiện trước đây. “Phát hiện này lấp đầy một khoảng trống quan trọng trong quá trình tiến hóa ban đầu của nhóm khủng long đầu vòm,” David Evans, nhà cổ sinh vật học tại Bảo tàng Hoàng gia Ontario (Canada), người không tham gia nghiên cứu, nhận định. Sau khi được khai quật vào năm 2019, bộ hóa thạch phải ở lại Mông Cổ trong suốt đại dịch. Đến năm 2022, nó được chuyển đến Bắc Carolina để phân tích thêm. “Ngay khi nhìn thấy nó, tôi đã bị mê hoặc,” Zanno nói. “Cả nhóm đứng quanh phòng thí nghiệm, ai cũng nín lặng trước vẻ đẹp hoàn hảo của chiếc hộp sọ. Thật sự kỳ diệu.” Chiếc đầu vòm bằng xương đặc, viền quanh là những gai nhọn – đó là dấu hiệu nhận biết đặc trưng của các pachycephalosaur. “Những chiếc vòm này gần như không thể phá hủy,” Zanno giải thích. “Chúng giúp bảo vệ phần đầu khi chịu va chạm mạnh – có lẽ những con khủng long này từng ‘đấu đầu’ để tranh giành lãnh thổ hoặc bạn đời.” Bộ xương hoàn chỉnh nhất từng được khai quật. Trước đây, giới khoa học chỉ biết rất ít về nhóm khủng long này do hiếm khi tìm thấy bộ xương đầy đủ. Nhưng lần này, nhóm của Tsogtbaatar đã khai quật được hàng chục mảnh xương khác nhau từ cùng một cá thể Zavacephale rinpoche — biến nó trở thành bộ xương pachycephalosaur hoàn chỉnh nhất từng được phát hiện. “Cơ thể nó cỡ một con chó chăn cừu Đức,” Zanno mô tả. “Nhưng bạn phải nhớ rằng 3/4 chiều dài cơ thể là cổ và đuôi, nên nó khá nhẹ, chỉ khoảng 5–6 kg.” “Viên ngọc nhỏ” của kỷ Phấn Trắng. Dù kích thước khiêm tốn, hóa thạch này đã mang lại nhiều thông tin mới mẻ. Trong vùng bụng của nó, các nhà khoa học phát hiện những viên sỏi nhỏ – được cho là giúp khủng long nghiền nát thức ăn trong dạ dày. Phần đuôi được gia cố bằng các gân xương giúp nó cứng cáp hơn. Đặc biệt, đây là lần đầu tiên trong lịch sử, xương bàn tay của một pachycephalosaur được phát hiện. “Ban đầu, chúng tôi tưởng đó là thứ nó ăn phải, chứ không nghĩ là xương tay – vì tay nó quá nhỏ!” Zanno bật cười kể lại. Từ cấu trúc xương chi, nhóm nghiên cứu xác định đây là một cá thể non, khoảng hai tuổi, nhưng phần hộp sọ đã phát triển hoàn chỉnh. “Dù là để tranh giành lãnh thổ hay bạn tình thì có vẻ những ‘trận đấu đầu’ của chúng đã bắt đầu từ rất sớm,” Zanno nói. Hiện hóa thạch quý này đã được trả về Viện Cổ sinh vật học thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Mông Cổ, như một phần trong nỗ lực bảo tồn di sản thiên nhiên và văn hóa của quốc gia. Niềm ghen tị thân thiện từ giới khoa học. Cary Woodruff, nhà nghiên cứu tại Bảo tàng Khoa học Frost (Miami), người không tham gia nghiên cứu, thừa nhận mình “vừa kinh ngạc, vừa có chút ghen tị thân thiện.” “Cách anh ấy phát hiện ra nó thật khó tin,” Woodruff nói về Tsogtbaatar. “Anh ấy không chỉ tìm thấy một mẫu mới, mà còn là mẫu cổ nhất từng biết – thứ mà bất kỳ ai nghiên cứu về pachycephalosaur đều mơ ước được tìm thấy.” Evans cũng bày tỏ sự thán phục tương tự: “Tôi thật sự choáng ngợp trước vẻ đẹp và độ nguyên vẹn của hóa thạch này. Chúng ta sẽ còn học hỏi được rất nhiều từ nó trong nhiều năm tới.” Woodruff tin rằng hóa thạch này sẽ mở ra hướng nghiên cứu mới về cách sống của nhóm khủng long đầu vòm. “Thường thì chúng tôi chỉ có vài mảnh xương rời rạc để phỏng đoán phần còn lại,” ông nói. “Nhưng với mẫu này, bạn chẳng cần tưởng tượng gì cả – mọi thứ đều ở đó. Thậm chí những chiếc răng như đang... mỉm cười với bạn.”

Phát hiện Zavacephale rinpoche không chỉ mang ý nghĩa khoa học to lớn mà còn là minh chứng cho vẻ đẹp kỳ diệu của tự nhiên – nơi một “viên ngọc” khủng long cổ xưa có thể nằm im hàng trăm triệu năm, chờ được con người tìm thấy. Với giới cổ sinh vật học, đây không chỉ là một mẫu hóa thạch – mà là một cánh cửa mở ra quá khứ xa xôi, nơi những sinh vật kỳ vĩ từng tung hoành trên Trái Đất.